શ્રીમદ ભગવદ્ ગીતા ગુજરાતીમાં

શ્રીમદ્ ભગવદ્ ગીતા Srimad Bhagavad Gita In Gujarati

શ્રીમદ્ ભગવદ્ ગીતા: પ્રસ્તાવના

શ્રીમદ્ ભગવદ્ ગીતા હિંદુ ધર્મના મહત્ત્વના શાસ્ત્રોમાંનું એક છે, જેને જીવનનું માર્ગદર્શન આપવા માટે એક સર્વોચ્ચ ધર્મગ્રંથ માનવામાં આવે છે. ગીતા, મહાભારતના ભીષ્મપર્વમાં આવતી 18 અધ્યાયોની સંકલન છે, જેમાં ભગવાન શ્રીકૃષ્ણે ધર્મક્ષેત્ર કુરુક્ષેત્રના યુદ્ધમાં વિમુખ અને દૌર્બલ્યગ્રસ્ત અર્જુનને જીવનના મૂળભૂત સિદ્ધાંતો અને કર્મયોગના માર્ગનો ઉપદેશ આપ્યો હતો. ગીતાના મંત્રો અને શ્લોકો જીવનના દરેક ક્ષેત્રમાં પ્રત્યેક વ્યક્તિને આધ્યાત્મિક અને વ્યાવહારીક દિશામાં માર્ગદર્શન આપે છે.

શ્રીમદ્ ભગવદ્ ગીતા માત્ર ધાર્મિક ગ્રંથ જ નથી, પરંતુ તે એક જીવનશાસ્ત્ર છે જે જીવના જીવનમાં અપ્રતિમ ઉન્નતિ માટેના માર્ગ દર્શાવે છે. તે જીવનના તત્વજ્ઞાન અને માનવતાના ઉદ્દેશોને સમજાવવામાં મદદરૂપ થાય છે.

પ્રથમ અધ્યાય: અર્જુનવિષાદ યોગ Arjuna Vishada Yoga

શ્રીમદ્ ભગવદ્ ગીતાનો પ્રથમ અધ્યાય “અર્જુનવિષાદ યોગ” તરીકે ઓળખાય છે. આ અધ્યાયમાં, ધર્મક્ષેત્ર કુરુક્ષેત્રમાં પાંડવો અને કૌરવો વચ્ચેનો યુદ્ધ આરંભ થવાનો છે, અને તે સમયે અર્જુન માનસિક રીતે ખૂબ જ મુશ્કેલીમાં પડે છે. તેને પોતાના પરિવારજનો, મિત્રો અને ગુરૂઓ સામે યુદ્ધ કરવું મુશ્કેલ લાગે છે, અને તે એક ઉલઝનમાં પડી જાય છે. આ અધ્યાય અર્જુનના દુખ અને તેના મનમાં ઉદભવેલા સંશયોનું વર્ણન કરે છે.

પ્રથમ અધ્યાયના મુખ્ય શ્લોકોમાં અર્જુનની માનસિક સ્થિતિ અને કૌરવો-પાંડવોના યુદ્ધનું વર્ણન છે. અર્જુન કહે છે:

श्लोक 1.28-29:

दृष्ट्वेमं स्वजनं कृष्ण युयुत्सुं समुपस्थितम्।
सीदन्ति मम गात्राणि मुखं च परिशुष्यति॥
वेपथुश्च शरीरे मे रोमहर्षश्च जायते।

અર્થ:
અર્જુન કહે છે: “હે કૃષ્ણ, જ્યારે હું યુદ્ધની ઇચ્છા ધરાવતા મારા પોતાના સ્વજનોને સામે ઉભા જોઈ રહ્યો છું, ત્યારે મારા અંગો નિર્જીવ બની રહ્યા છે, અને મારો મોં સૂકાઈ રહ્યો છે. મારું શરીર કંપી રહ્યું છે અને મારા રોમ કાંટા ઉભા થઇ રહ્યા છે.”

આ શ્લોકમાં અર્જુન પોતાનું વિમુખ ભાવ વ્યક્ત કરે છે અને તેના મનમાં ઉદભવેલા સંઘર્ષની શરૂઆત કરે છે. અર્જુનને લાગે છે કે તે જે યુદ્ધ લડી રહ્યો છે તે ન્યાયસંગત નથી, કારણ કે તેને પોતાના નજીકના સંબંધીઓ વિરુદ્ધ લડવું પડે છે.

પ્રથમ અધ્યાયનું સાર

પ્રથમ અધ્યાયમાં, અર્જુન એક તીવ્ર માનસિક સંકટમાં છે, જ્યાં તે પોતાના ધર્મ અને કર્તવ્ય અંગે સંશયમાં પડે છે. તે યુદ્ધના વિનાશ અને તેના ભયંકર પરિણામોની કલ્પના કરીને વિચલિત થાય છે. તેના મનમાં ઘણા પ્રશ્નો ઉદભવે છે, જેમ કે કર્તવ્ય શું છે? ધર્મ શું છે? અને અંતે તે શ્રીકૃષ્ણ પાસે માર્ગદર્શન માગે છે. આ અધ્યાય ગીતા માટે એક માળખું છે, જેમાં જીવનના પ્રશ્નો અને તેમના ઉકેલ માટેના ઉપદેશો શરૂ થાય છે.

અર્જુનવિષાદ યોગ ની ઉજવણી કરતા પ્રથમ અધ્યાય પછીના અધ્યાયોમાં ભગવાન શ્રીકૃષ્ણના મહત્વપૂર્ણ ઉપદેશોનો આરંભ થાય છે, જેમાં જીવન, કર્મ, અધ્યાત્મ અને આત્મા વિશેના વિવિધ તત્વજ્ઞાનના પરિચય આપવામાં આવે છે.

દ્વિતીય અધ્યાય: સાંખ્યયોગ Sankhya Yoga

પ્રથમ અધ્યાયમાં અર્જુનની વિમુખતા પછી, દ્વિતીય અધ્યાય “સાંખ્યયોગ”નો આરંભ થાય છે, જ્યાં ભગવાન કૃષ્ણ અર્જુનને જીવનના મકસદ અને આત્મા વિશે વિશદ સમજણ આપે છે. આ અધ્યાયે ગીતાના તત્વજ્ઞાનિક માર્ગદર્શનને એક નવું દિશા આપે છે.

શ્લોક 2.13:

देहिनोऽस्मिन्यथा देहे कौमारं यौवनं जरा।
तथा देहान्तरप्राप्तिर्धीरस्तत्र न मुह्यति॥

અર્થ:
જેમ આપણા શરીરમાં બાળપણ, યુવાનાવસ્થા અને વૃદ્ધાવસ્થાનો અનુસરો છે, તેમ આત્માનું શરીર બદલવું એ સ્વાભાવિક છે. બુદ્ધિમાન વ્યક્તિ એ પ્રક્રિયામાં શોક નથી કરતો.

આ શ્લોકમાં, શ્રીકૃષ્ણ અર્જુનને સમજાવે છે કે આ શરીર નાશવંત છે, પરંતુ આત્મા અમર છે. શરીરના બદલાવને જેવું મૃત્યુ અને જન્મ પણ જીવનનો સ્વાભાવિક ભાગ છે. અર્જુનને કહેવામાં આવે છે કે જો આ મૂળભૂત સત્યને માને, તો તે શોક કરવાનું બંધ કરી શકશે.

આ રીતે, દ્વિતીય અધ્યાય જીવનના તત્વજ્ઞાનના મૂળભૂત પ્રશ્નોને સ્પર્શે છે. આ અધ્યાયમાં આત્મા અમર હોવાનો અને શરીર માત્ર નાશવંત હોવાનો મંતવ્ય વ્યાખ્યાયિત કરવામાં આવે છે. કર્તવ્ય, વિવેક, અને કર્મના સિદ્ધાંત પર ભાર મુકવામાં આવે છે.

ત્રીજો અધ્યાય: કર્મયોગ Karma Yoga

શ્રીમદ્ ભગવદ્ ગીતાના ત્રીજા અધ્યાયમાં, ભગવાન કૃષ્ણ અર્જુનને “કર્મયોગ”નો મહત્ત્વપૂર્ણ ઉપદેશ આપે છે. આ અધ્યાય એ કર્મના માર્ગને સમજાવે છે અને દરેક મનુષ્યનું કર્તવ્ય શું છે તે વિષે વિશદપણે સમજાવે છે. કૃષ્ણ કહે છે કે માત્ર જ્ઞાન યોગ કાફી નથી, કર્મયોગ પણ મહત્ત્વપૂર્ણ છે.

શ્લોક 3.8:

नियतं कुरु कर्म त्वं कर्म ज्यायो ह्यकर्मणः।
शरीरयात्रापि च ते न प्रसिद्ध्येदकर्मणः॥

અર્થ:
તારે તારો નિયત કર્તવ્ય તો જરૂર કરવો જોઈએ, કારણ કે કર્મ કરતા અક્રિયા હંમેશા નીચી છે. તું અક્રિયા દ્વારા જીવન નિર્વાહ પણ કરી શકતો નથી.

આ શ્લોકમાં, શ્રીકૃષ્ણ કહે છે કે કર્મ કરવું જ અગત્યનું છે. દરેક વ્યક્તિએ પોતાના કર્તવ્યથી મોહ છોડીને, નિઃસ્વાર્થ ભાવથી કર્મ કરવું જોઈએ. જો વ્યક્તિ કર્મ નહિ કરે, તો તે જીવનમાં આગળ વધી શકશે નહિ.

શ્લોક 3.9:

यज्ञार्थात्कर्मणोऽन्यत्र लोकोऽयं कर्मबन्धनः।
तदर्थं कर्म कौन्तेय मुक्तसङ्गः समाचर॥

અર્થ:
યજ્ઞ માટે કરેલ કર્મ સિવાય દરેક કર્મ બાંધન લાવે છે. તેથી, હે કૌરવ પાંડવ, નિઃસ્વાર્થ રીતે યજ્ઞ માટે કર્મ કરો.

આ અભિપ્રાય સાથે, કૃષ્ણ અર્જુનને કર્મયોગનું મહત્વ સમજાવે છે. કર્મ થકી મોક્ષ પ્રાપ્તિનું માર્ગદર્શન અહીં આપવામાં આવે છે.

ચોથી અધ્યાય: જ્ઞાન કર્મ સંન્યાસ યોગ Jnana Karma Sannyasa Yoga

ચોથો અધ્યાય “જ્ઞાન કર્મ સંન્યાસ યોગ” ભગવાન કૃષ્ણ દ્વારા જ્ઞાન અને સંન્યાસના માર્ગ પર પ્રકાશ ફેંકે છે. આ અધ્યાયમાં ભગવાન કૃષ્ણ કહે છે કે જ્ઞાનમાર્ગ અને કર્મમાર્ગનું સંકલન જ જીવનનું સાર છે.

શ્લોક 4.7:

यदा यदा हि धर्मस्य ग्लानिर्भवति भारत।
अभ्युत्थानमधर्मस्य तदात्मानं सृजाम्यहम्॥

અર્થ:
જેતે સમયે ધાર્મિકતાનો નાશ થાય છે અને અધર્મનો ઉદય થાય છે, ત્યારે હું mezelf પ્રગટ કરું છું.

આ શ્લોકને આધારે, ભગવાન પોતે કહે છે કે જ્યારે પણ ધરતી પર અધર્મ વધે છે અને ધર્મનો નાશ થાય છે, ત્યારે તેઓ અવતાર લઈને માનવ સમાજમાં ધર્મની પુનઃસ્થાપના માટે આવે છે.

પાંચમો અધ્યાય: કર્મ સંન્યાસ યોગ Karma Sannyasa Yoga

આ અધ્યાયમાં ભગવાન કૃષ્ણ કર્મ અને સંન્યાસ વચ્ચેનું ભિન્નતા અને સંકલન સમજાવે છે. તે જણાવે છે કે સંન્યાસ એ જ સાધન નથી, પણ કર્મ નિષ્ઠાને યોગ્ય રીતે કરવામાં આવે તો તે વધુ મહત્ત્વપૂર્ણ છે.

શ્લોક 5.2:

संन्यासः कर्मयोगश्च नि:श्रेयसकरावुभौ।
तयोस्तु कर्मसंन्यासात्कर्मयोगो विशिष्यते॥

અર્થ:
સંન્યાસ અને કર્મયોગ બંને મોક્ષની દિશામાં લઈ જાય છે. પણ કર્મસંન્યાસ કરતા કર્મયોગ શ્રેષ્ઠ છે.

આ પ્રકરણમાં, કર્મ અને સંન્યાસ બંનેની સરખામણી કરવામાં આવે છે, અને તે દર્શાવાય છે કે સંન્યાસ કરવા કરતા કર્મમાં રહેવું વધુ સારો માર્ગ છે, કારણ કે તે દુન્યવી કર્તવ્યને છોડીને પણ આધ્યાત્મિક ઉન્નતિ કરી શકે છે.

છઠ્ઠો અધ્યાય: આધ્યાત્મિક યોગ (ધ્યાનયોગ) Spiritual Yoga (Dhyānayoga)

આ છઠ્ઠો અધ્યાય ધ્યાન અને સાધનાનો માર્ગ દર્શાવે છે. ભગવાન કૃષ્ણ કહે છે કે પોતાને આધ્યાત્મિક રીતે ઊંચા સ્તરે લઈ જવા માટે ધ્યાન અને યોગનો માર્ગ પસંદ કરવો જોઈએ.

શ્લોક 6.6:

उद्धरेदात्मनाऽऽत्मानं नात्मानमवसादयेत्।
आत्मैव ह्यात्मनो बन्धुरात्मैव रिपुरात्मनः॥

અર્થ:
આપણે પોતાને ઉંચા સ્તરે ઉઠાવા જોઈએ અને પોતાને દુઃખમાં ન મૂકવું જોઈએ. આત્મા જ પોતાનો મિત્ર છે અને આત્મા જ પોતાનો શત્રુ છે.

આ અધ્યાયમાં ધ્યાન યોગનું મહત્વ અને તેની પદ્ધતિ પર ચર્ચા કરવામાં આવે છે, જે અંતે સાધકને આત્મસંયમ પ્રાપ્ત કરવામાં મદદરૂપ થાય છે.

સાતમો અધ્યાય: જ્ઞાન વિજ્ઞાન યોગ Gyan Vigyan Yog

સાતમો અધ્યાય “જ્ઞાન વિજ્ઞાન યોગ”માં, ભગવાન શ્રીકૃષ્ણ અર્જુનને જીવનના ઊંડા તત્વજ્ઞાનનું દર્શન કરાવે છે. તેઓ જ્ઞાન અને વિજ્ઞાનનો ભેદ સમજાવતા જણાવે છે કે મહત્ત્વના બે પાસાંઓ – તત્વજ્ઞાન (જ્ઞાન) અને તેને વ્યવહારિક રીતે જીવનમાં ઉતારવા માટેના ઉપાયો (વિજ્ઞાન) છે. ભગવાન દર્શાવે છે કે આ જગતના પ્રત્યેક તત્વમાં તેઓ છુપાયેલા છે અને તેઓ બધાનો મૂળકારણ છે.

શ્લોક 7.7:

मत्तः परतरं नान्यत्किञ्चिदस्ति धनञ्जय।
मयि सर्वमिदं प्रोतं सूत्रे मणिगणा इव॥

અર્થ:
હે અર્જુન! મારા ઉપરાંત બીજા કોઈ પણ ઉત્કૃષ્ટ નથી. આ સમગ્ર જગત મણિમાં મણિમાળા જેવું મારીમાં આલંબિત છે.

શ્રીકૃષ્ણ આ શ્લોકમાં દર્શાવે છે કે સમગ્ર જગતના સર્વ તત્વોમાં તેઓ વસે છે. આ બધા તત્વોના મૂળમાં શ્રીકૃષ્ણ જ છે.

આઠમો અધ્યાય: અક્ષર બ્રહ્મ યોગ Akshar Brahma Yoga

આઠમો અધ્યાય “અક્ષર બ્રહ્મ યોગ”માં, ભગવાન કૃષ્ણ મૃત્યુના સમયે અધ્યાત્મિક વિચારના મહત્વ પર ભાર મૂકતાં દર્શાવે છે કે મૃત્યુ સમયે જે મનુષ્ય તેમનો સ્મરણ કરે છે તે મોક્ષ પામે છે. આ અધ્યાયમાં પ્રજ્ઞાવાળાઓ માટે અક્ષર બ્રહ્મની મહત્વતા સમજાવવામાં આવે છે.

શ્લોક 8.5:

अन्तकाले च मामेव स्मरन्मुक्त्वा कलेवरम्।
यः प्रयाति स मद्भावं याति नास्त्यत्र संशयः॥

અર્થ:
મૃત્યુ સમયે જે મનુષ્ય મારા સ્મરણ સાથે પોતાનું શરીર ત્યાગ કરે છે, તે મારા સ્વરૂપને પ્રાપ્ત કરે છે. આમાં કોઈ સંશય નથી.

ભગવાન કૃષ્ણ અર્જુનને જીવનના અંતિમ સમયમાં ભક્તિના મહત્વ વિશે સમજાવે છે, અને તેનો મુખ્ય મતલબ એ છે કે મૃત્યુના સમયે જે મનુષ્ય ભગવાનને યાદ કરે છે, તે મોક્ષને પ્રાપ્ત કરે છે.

નવમો અધ્યાય: રાજવિદ્યા રાજગૂહ્ય યોગ Rajvidya Rajguhya Yoga

નવમો અધ્યાય, “રાજવિદ્યા રાજગૂહ્ય યોગ”, માં ભગવાન શ્રીકૃષ્ણ જીવનનું રહસ્ય અને જ્ઞાનના સર્વોચ્ચ સ્ત્રોત અંગે શીખવે છે. તેઓ કહે છે કે ભક્તિ સૌથી શ્રેષ્ઠ માર્ગ છે, જેનાથી આ જ્ઞાન પ્રાપ્ત થાય છે.

શ્લોક 9.22:

अनन्याश्चिन्तयन्तो मां ये जनाः पर्युपासते।
तेषां नित्याभियुक्तानां योगक्षेमं वहाम्यहम्॥

અર્થ:
મારા પર નિષ્ઠાપૂર્વક શ્રદ્ધા રાખીને જે ભક્તો મારે મારો આરાધન કરે છે, તેમના કલ્યાણ અને રક્ષણ માટે હું ખાતરી રાખું છું.

શ્રીકૃષ્ણ ભક્તિના માર્ગને સર્વોત્તમ ગણાવે છે અને દર્શાવે છે કે જો કોઈ નિષ્ઠાપૂર્વક તેમની ભક્તિ કરે છે, તો ભગવાન પોતે તેનું સંરક્ષણ કરે છે.

દસમો અધ્યાય: વિભૂતિ યોગ Vibhuti Yoga

દસમો અધ્યાય “વિભૂતિ યોગ”માં શ્રીકૃષ્ણ પોતાને બ્રહ્માંડના સર્વત્ર વ્યાપિત સ્વરૂપ તરીકે રજૂ કરે છે. તેઓ પોતાનું સર્વવ્યાપક સ્વરૂપ દર્શાવે છે અને જણાવે છે કે વિશ્વની દરેક વૈભવી વસ્તુઓમાં તેમની વિભૂતિ (મહિમા) છે.

શ્લોક 10.20:

अहमात्मा गुडाकेश सर्वभूताशयस्थितः।
अहमादिश्च मध्यं च भूतानामन्त एव च॥

અર્થ:
હે અર્જુન! હું દરેક જીવમાં રહેલા આત્મા રૂપે વાસ કરું છું. હું દરેક જીવનનો આરંભ, મધ્ય અને અંત છું.

આ પ્રકરણમાં શ્રીકૃષ્ણ સમજાવે છે કે તેઓ બ્રહ્માંડના દરેક તત્વમાં રહેલા છે અને દરેક વસ્તુમાં તેમની વિશેષ મહિમા છે.

અગિયારમો અધ્યાય: વિશ્વરૂપ દર્શન યોગ Vishvarup Darshan Yoga

અગિયારમો અધ્યાય “વિશ્વરૂપ દર્શન યોગ”માં શ્રીકૃષ્ણ અર્જુનને પોતાનું વિશાળ “વિશ્વરૂપ” દર્શન કરાવે છે. આ એ દૈવી દ્રશ્ય છે જેમાં કૃષ્ણ પોતાની સમસ્ત વ્યાપકતા અને સર્વશક્તિશાળી સ્વરૂપ દર્શાવે છે, જેમાં સમગ્ર બ્રહ્માંડનું આયોજન અને તમામ તત્વો છે.

શ્લોક 11.32:

कालोऽस्मि लोकक्षयकृत् प्रवृद्धो लोकान्समाहर्तुमिह प्रवृत्तः।
ऋतेऽपि त्वां न भविष्यन्ति सर्वे येऽवस्थिताः प्रत्यनीकेषु योधाः॥

અર્થ:
હું સમય છું, વિશ્વનો નાશ કરનાર. હું અહીં તમામ લોકોનો નાશ કરવા આવ્યો છું. તું અર્જુન, તારા વિના પણ આ બધા યુદ્ધમાં લડનાર યોધાઓનો નાશ થવાનો છે.

આ શ્લોક દ્વારા ભગવાન કૃષ્ણ અર્જુનને તેમના વિશ્વવ્યાપક, અણધાર્યા અને અપરિણામપત્ર સ્વરૂપનું દર્શન કરાવે છે.

બારમો અધ્યાય: ભક્તિ યોગ Bhakti Yoga

બારમો અધ્યાય “ભક્તિ યોગ” છે, જેમાં શ્રીકૃષ્ણ ભક્તિના માર્ગને શ્રેષ્ઠ ગણાવે છે. તેઓ દર્શાવે છે કે ભક્તિએ મનુષ્યને મોક્ષની દિશામાં લઈ જવાની શ્રેષ્ઠ માર્ગદર્શન આપે છે.

શ્લોક 12.6-7:

ये तु सर्वाणि कर्माणि मयि सन्न्यस्य मत्पराः।
अनन्येनैव योगेन मां ध्यायन्त उपासते॥
तेषामहं समुद्धर्ता मृत्युसंसारसागरात्।
भवामि न चिरात्पार्थ मय्यावेशितचेतसाम्॥

અર્થ:
જે મનુષ્ય તેમની તમામ ક્રિયાઓને મારા પર સોપીને મારી ઉપર નિર્ભર થાય છે અને અનન્યભાવે મારી ઉપાસના કરે છે, તેવા ભક્તોને હું મૃત્યુના સાગરમાંથી ઉદ્ધાર કરું છું.

આ અધ્યાયમાં કૃષ્ણ ભક્તિના માર્ગને શ્રેષ્ઠ ગણાવે છે અને અર્જુનને સમજાવે છે કે જો કોઈ પોતાની સર્વશક્તિ અને શ્રદ્ધા સાથે ભગવાનની ભક્તિ કરે, તો તે વિમુક્ત થઈ જાય છે.

ત્રયોદશ અધ્યાય: ક્ષેત્રજ્ઞ વિભાગ યોગ

ત્રયોદશ અધ્યાય “ક્ષેત્રક્ષેત્રજ્ઞ વિભાગ યોગ” છે. આ અધ્યાયમાં શ્રીકૃષ્ણ આત્મા અને શરીર (ક્ષેત્ર) વચ્ચેનો ભિન્નતાનો વિવેચન કરે છે. ભગવાન કૃષ્ણ દરેક જીવનમાં રહેતા “ક્ષેત્રજ્ઞ” તરીકે આત્માના સાર્વત્રિક મૂળભૂત તત્વ વિશે સમજાવે છે.

શ્લોક 13.2:

इदं शरीरं कौन्तेय क्षेत्रमित्यभिधीयते।
एतद्यो वेत्ति तं प्राहुः क्षेत्रज्ञ इति तद्विदः॥

અર્થ:
હે કુંતીપુત્ર! આ શરીર ‘ક્ષેત્ર’ તરીકે ઓળખાય છે, અને જે આ ક્ષેત્ર (શરીર)ના જાણક છે, તેને ‘ક્ષેત્રજ્ઞ’ કહેવાય છે.

શ્રીકૃષ્ણ અર્જુનને દેહ અને આત્મા વચ્ચેના સંબંધને સમજાવે છે, જેમાં તેઓ કહે છે કે આત્મા (ક્ષેત્રજ્ઞ) દેહનો જ્ઞાન ધરાવે છે, અને તે શરીરથી અલગ છે.

ચૌદમો અધ્યાય: ગુણત્રય વિભાગ યોગ

“ગુણત્રય વિભાગ યોગ” શ્રીમદ્ ભગવદ્ ગીતાના ચૌદમા અધ્યાયમાં આવે છે, જેમાં ત્રણ ગુણો – સત્વ, રાજસ અને તમસ – પર વાત થાય છે. શ્રીકૃષ્ણ આ ગુણોને સમજાવે છે અને તે કેવી રીતે માનવ સ્વભાવને પ્રભાવિત કરે છે તેની વિશદ ચર્ચા કરે છે.

શ્લોક 14.5:

सत्त्वं रजस्तम इति गुणाः प्रकृतिसम्भवाः।
निबध्नन्ति महाबाहो देहे देहिनमव्ययम्॥

અર્થ:
હે મહાબાહુ (અર્જુન)! સત્વ, રજસ અને તમસ પ્રકૃતિમાંથી ઉત્પન્ન થયેલ છે. આ ત્રણ ગુણ દેહમાં રહેલા અવ્યય (અમર) આત્માને બંધન કરે છે.

આ અધ્યાયમાં શ્રીકૃષ્ણ સમજાવે છે કે આ ત્રણ ગુણ – સત્વ (સ્વચ્છતા અને જ્ઞાન), રજસ (કામના અને ક્રિયા) અને તમસ (અજ્ઞાન અને આળસ) માનવ જીવનમાં પ્રત્યક્ષ રીતે અસર કરે છે. વ્યક્તિએ જાતે આ ગુણોના પ્રભાવને સમજવું જોઈએ અને આત્માની શાંતિ માટે સત્વગુણનું વધારું મહત્વ છે.

પંદરમો અધ્યાય: પુરુષોત્તમ યોગ Purushottam Yoga

આ અધ્યાયમાં શ્રીકૃષ્ણ પુરુષોત્તમ (શ્રેષ્ઠ પુરુષ)ના સ્વરૂપ વિશે ચર્ચા કરે છે. તેઓ દર્શાવે છે કે જગત કઈ રીતે એક પર્ણહીન વૃક્ષ જેવા છે અને તેમણે જગતમાંથી મુક્ત થવાનો માર્ગ સમજાવ્યો છે.

શ્લોક 15.6:

न तद्भासयते सूर्यो न शशाङ्को न पावकः।
यद्गत्वा न निवर्तन्ते तद्धाम परमं मम॥

અર્થ:
જે પ્રભાને સૂર્ય, ચંદ્ર કે અગ્નિ પ્રકાશિત કરતા નથી, અને જ્યાં પહોંચ્યા પછી કોઇ પાછા નથી આવતાં, એ મારો પરમધામ છે.

આ શ્લોકમાં શ્રીકૃષ્ણ પરમ આધ્યાત્મિક સ્થાન વિશે ચર્ચા કરે છે, જ્યાં જવાથી યાત્રા પૂર્ણ થાય છે અને તે બ્રહ્માંડની બહારનું સ્થાન છે.

સોળમો અધ્યાય: દૈવાસુર સંપદ વિભાગ યોગ

સોળમો અધ્યાય “દૈવાસુર સંપદ વિભાગ યોગ” છે, જેમાં દૈવી અને અસુર (અધાર્મિક) ગુણોની વચ્ચે તફાવત સમજાવવામાં આવ્યો છે. શ્રીકૃષ્ણ દર્શાવે છે કે દૈવી ગુણો માનવ ઉત્કર્ષ માટે મદદરૂપ છે, જ્યારે અસુર ગુણો નાશનું કારણ બને છે.

શ્લોક 16.3:

तेजः क्षमा धृतिः शौचमद्रोहो नातिमानिता।
भवन्ति सम्पदं दैवीमभिजातस्य भारत॥

અર્થ:
હે અર્જુન, તે જ આત્મજનો માટે દૈવી સંપત્તિ છે, જેમ કે તેજ, ક્ષમા, ધારણશક્તિ, શુદ્ધતા, ન ફોલો કરવો, અને નમ્રતા.

આ અધ્યાયમાં દૈવી ગુણોનું મહત્વ સમજાવવામાં આવ્યું છે, જેનાથી વ્યક્તિ અંતિમ મોક્ષ મેળવી શકે છે.

સત્તરમો અધ્યાય: શ્રદ્ધાત્રય વિભાગ યોગ

સત્તરમો અધ્યાય “શ્રદ્ધાત્રય વિભાગ યોગ” છે, જે શ્રદ્ધાના ત્રણ પ્રકારોની ચર્ચા કરે છે. શ્રીકૃષ્ણ માનવની શ્રદ્ધા કઈ ગુણથી પ્રેરિત છે તે બતાવે છે: સત્વગુણ, રજસગુણ, કે તમસગુણ.

શ્લોક 17.3:

सत्त्वानुरूपा सर्वस्य श्रद्धा भवति भारत।
श्रद्धामयोऽयं पुरुषो यो यच्छ्रद्धः स एव सः॥

અર્થ:
હે અર્જુન! દરેક માનવની શ્રદ્ધા તેના ગુણ અનુસાર હોય છે. વ્યક્તિ જે શ્રદ્ધા ધરાવે છે, તેવું જ તેનું સ્વરૂપ છે.

શ્રીકૃષ્ણ અહીં દર્શાવે છે કે શ્રદ્ધાનો માર્ગ દરેક વ્યક્તિના ગુણો પર આધારિત છે અને તે વ્યક્તિની જીવશૈલી અને પસંદગીઓને નિયંત્રિત કરે છે.

અઢારમો અધ્યાય: મોક્ષ સંન્યાસ યોગ

શ્રીમદ્ ભગવદ્ ગીતાનો અંતિમ અધ્યાય “મોક્ષ સંન્યાસ યોગ” છે, જેમાં શ્રીકૃષ્ણ સંન્યાસ અને મોક્ષને અંતિમ હેતુ તરીકે સમજાવે છે. આ અધ્યાય જીવનના અંતિમ લક્ષ્ય – મોક્ષ પર ભાર મૂકે છે.

શ્લોક 18.66:

सर्वधर्मान्परित्यज्य मामेकं शरणं व्रज।
अहं त्वां सर्वपापेभ्यो मोक्षयिष्यामि मा शुचः॥

અર્થ:
સ્વધર્મનો ત્યાગ કરીને મારી શરણમાં આવો. હું તને સર્વ પાપોથી મુક્ત કરીશ, શોક કરશો નહીં.

આ શ્લોકમાં ભગવાન શ્રીકૃષ્ણ અર્જુનને જણાવે છે કે તમારે દરેક પ્રકારના બંધનો અને સંશયો છોડીને નિર્વિકાર ભાવથી તેમની શરણમાં આવવું જોઈએ. તે જ મોક્ષનો માર્ગ છે.

આ સાથે શ્રીમદ્ ભગવદ્ ગીતાના તમામ 18 અધ્યાયોની વ્યાખ્યા સમાપ્ત થાય છે. દરેક અધ્યાય જીવન અને આત્માને વધારે ઊંડાણથી સમજવાની તક આપે છે, અને ભગવાન કૃષ્ણના ઉપદેશો અનંત જ્ઞાનના ભંડાર સમાન છે.

શ્રીમદ ભગવદ્ ગીતા ગુજરાતીમાં

Faqs